Dagmara Adamska – historyk oraz historyk sztuki, mediewistka, związana z Instytutem Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Specjalizuje się w badaniach nad średniowiecznym osadnictwem, ruralistyką i urbanistyką, ze szczególnym uwzględnieniem terenów historycznego Śląska. Jest autorką wielu publikacji naukowych, w tym monografii „Fundacje dewocyjne rycerstwa księstwa świdnicko-jaworskiego w średniowieczu” (2005) oraz „Wieś – miasteczko – miasto. Średniowieczne osadnictwo w dorzeczu górnej i środkowej Oławy” (2019). Współtworzyła cztery części „Atlasu Historycznego Miast Polskich” (2015–2017) oraz trzy tomy „Słownika wsi śląskich w średniowieczu” (2014–2023).

Jej najnowsza książka to fascynujące spojrzenie na średniowieczne winogrodnictwo i winiarstwo historycznego Śląska – opowieść, która łączy naukową precyzję z pasją do odkrywania przeszłości regionu.

Uprawa winorośli na Dolnym Śląsku to temat tak bogaty i zakorzeniony w historii regionu, że stał się materiałem na książkę. Co było inspiracją do jej powstania?

Temat ten fascynował mnie od dawna. Jako badaczka średniowiecznego osadnictwa zajmuję się nie tylko miastami i wsiami, ale także ich zapleczem gospodarczym – polami uprawnymi, ogrodami, lasami, młynami – czyli całością relacji między człowiekiem a środowiskiem oraz antropogenicznymi przemianami krajobrazu na średniowiecznym Śląsku. Moje zainteresowanie winoroślą i produkcją wina ma już kilkuletnią historię. Wszystko zaczęło się podczas badań w Archiwum Miasta Brna, gdzie natknęłam się na intrygujący list świdnickiego burmistrza do brneńskiego mieszczanina, proszący o pomoc przy założeniu winnicy. To odkrycie sprawiło, że zaczęłam szukać kolejnych śladów uprawy winorośli w regionie. Przez lata gromadziłam rozproszone informacje o winie i winorośli w śląskich źródłach, aż w końcu nadszedł moment, by zebrać je w całość i przedstawić w formie książki.

Dolnośląski Szlak Piwa i Wina to szlak kulturowy, dzięki któremu rzemieślnicza produkcja w regionie jest kultywowana i popularyzowana. W jaki sposób tradycje winiarskie łączą się i przenikają z historią Dolnego Śląska? Jak wyglądały ich początki?

Z wielką przyjemnością obserwuję inicjatywy mające na celu popularyzację dawnej produkcji rzemieślniczej na Dolnym Śląsku. Tradycje winiarskie w regionie mają wielowiekową historię, której początki sięgają końca XII wieku. W średniowieczu uprawa winorośli i produkcja wina rozwijały się dynamicznie, a ich ośrodkami były zarówno dwory książęce, śląskie klasztory, jak i dobra mieszczańskie. Najstarsze wzmianki dotyczą trzech miejsc: okolic Sobótki, Legnicy oraz Wzgórz Trzebnickich. Choć winiarstwo przeżywało okresy stagnacji, m.in. po wojnach, zmianach klimatycznych, w momentach spadku cen na wina importowane, w XVIII wieku zostało powtórnie pobudzone z inicjatywy władców pruskich i kontynuowane w XIX wieku. Dziś ponownie odkrywamy i pielęgnujemy te tradycje, łącząc historię z nowoczesnym podejściem do winiarstwa i turystyki.

Czy dzisiejsze lokalizacje winnic wyrastają z tych historycznych? Które rejony Dolnego Śląska miały największe znaczenie w produkcji wina na przestrzeni wieków i gdzie szukać najważniejszych śladów lokalnej historii winiarskiej?

Tak, dzisiejsze lokalizacje winnic często pokrywają się z historycznymi miejscami uprawy winorośli, choć nie zawsze ich właściciele są tego świadomi. Przykładem jest winnica pod Świdnicą, która znajduje się dokładnie na tym samym wzgórzu, gdzie w XV wieku świdnicki burmistrz planował założyć winnicę z pomocą wspomnianego specjalisty z Brna. W średniowieczu winnice funkcjonowały w ponad 50 miejscach na całym historycznym Śląsku – od Cieszyna i Bielska po Krosno Odrzańskie i Zieloną Górę. Na Dolnym Śląsku szczególne znaczenie miały tereny po lewej stronie Odry, zwłaszcza okolice Wrocławia – dzisiejsze dzielnice miasta, takie jak Szczepin, Osobowice, Pracze Widawskie czy Rędzin. Ważnymi ośrodkami były również Brzeg, Lwówek Śląski, Trzebnica i Świdnica. Winnice rozciągały się bowiem także na Przedgórzu Sudeckim, często na przedmieściach miast, kształtując malowniczy krajobraz regionu. Szczególną rolę odegrała Środa Śląska, gdzie winiarze stworzyli nawet własny cech, a wino średzkie cieszyło się dużą renomą. Ślady tej tradycji odnajdujemy nie tylko w dokumentach, na miejskiej pieczęci, ale nawet w dawnej poezji, co pokazuje, jak istotnym elementem kultury Dolnego Śląska było winiarstwo.

Współczesna uprawa winorośli połączona z agroturystyką prężnie się rozwija. Czy daleko nam do naszych przodków? Jaka była skala upraw na Dolnym Śląsku w minionych stuleciach? Co doprowadziło do jej upadku?

Skala upraw winorośli na Dolnym Śląsku jeszcze nie dorównała tej sprzed wieków, ale mam nadzieję, że jest na dobrej drodze. Co ciekawe, jedna rzecz pozostała niezmienna – wielkość pojedynczych winnic. W średniowieczu, choć były liczne i tworzyły całe strefy upraw, to same ogrody winne nie były duże. Przeciętna średniowieczna winnica miała powierzchnię porównywalną do współczesnych – zwykle kilka hektarów. Nie zmienił się również charakter pracy – prowadzenie winnicy to zajęcie całoroczne, wymagające zarówno specjalistycznej wiedzy, jak i cierpliwości. Tak jak przed wiekami, winiarze muszą mierzyć się nie tylko z kaprysami pogody, ale także z ekonomicznymi realiami rynku. Śląskie winiarstwo zaczęło przeżywać kryzys już w XV i na początku XVI wieku. Wiele winnic zniknęło w wyniku wojen XVII-wiecznych oraz zmian klimatycznych – coraz surowszych zim, mokrych lat i mroźnych wiosen. Jednak to nie tylko pogoda przyczyniła się do upadku upraw. Destabilizacja polityczna Śląska w XV wieku oraz spadająca opłacalność produkcji również odegrały kluczową rolę. Lokalna produkcja nie mogła konkurować z taniejącymi winami importowanymi, zwłaszcza śródziemnomorskimi, które bardziej odpowiadały ówczesnym gustom – mieszkańcy Śląska preferowali słodkie, intensywne w smaku wina, co sprawiło, że te rodzime stopniowo traciły na popularności.

Jakie znaczenie miała uprawa winorośli dla kultury i tożsamości regionu? Czy istnieją lokalne legendy i opowieści związane z winiarstwem na Dolnym Śląsku?

Niewątpliwie uprawa winorośli miała duży wpływ na kulturę i tożsamość Dolnego Śląska. Regionalne wina kształtowały średniowieczną kulturę stołu, zwiększając dostępność tego trunku i czyniąc go istotnym elementem codziennego życia. Wino było symbolem prestiżu i elitarności, ale też napojem obecnym zarówno na książęcych i mieszczańskich stołach, jak i w miejskich gospodach. We Wrocławiu w XV wieku istniały dwie winiarnie przy Rynku, a wino serwowano w słynnej Piwnicy Świdnickiej i w sali tanecznej niedaleko obecnej ul. Traugutta. Choć jego konsumpcja poza wyznaczonymi miejscami była nielegalna, pito je także na Przedmieściu Oławskim i Szczepinie, w pobliżu winnic. Wyposażenie domów wrocławskich mieszczan wskazuje, że było popularnym trunkiem także w szanowanych domach. Wino nie ograniczało się więc tylko do roli napoju liturgicznego – podawano je na zaręczynach, weselach, a nawet podczas odwiedzin u położnicy. Było również jednym z najlepszych podarunków – rada miejska obdarowywała nim posłów i ważne osobistości. Dziś ślady tradycji winiarskiej można odnaleźć w nazwach miejscowości, a także w dawnych pieśniach satyrycznych i biesiadnych. Wskazują one, że śląskie wino miało wytrawny, kwaskowaty smak, co odróżniało je od popularnych wówczas słodkich win śródziemnomorskich. Ta charakterystyczna nuta smakowa oraz długowieczna tradycja winiarska sprawiły, że Dolny Śląsk przez wieki kształtował własną kulturę winiarską, której ślady możemy odkrywać do dziś.

Jakie czynniki historyczne – wojny, zmiany granic, polityka – wpłynęły na rozwój, a jakie na upadek winiarstwa w tym regionie?

Tak jak już wspominałam, erozja winiarstwa w późnym średniowieczu była wynikiem wielu czynników działających jednocześnie – zmian klimatycznych, destabilizacji politycznej (np. wojen husyckich), a także spadku opłacalności produkcji, gdyż lokalne wina były wypierane przez importowane trunki z południa Europy. Proces ten postępował stopniowo i w różnym tempie w poszczególnych częściach regionu. Nawet jednak w tym okresie wciąż podejmowano próby rozwoju winiarstwa – wspomniany już burmistrz Świdnicy planował inwestycję w winnicę, a w niektórych rezydencjach nadal organizowano ogrody winne. Warto pamiętać, że na Dolnym Śląsku popularna była także domowa uprawa winorośli. Sadzonki często pojawiały się w ogrodach niekoniecznie z myślą o produkcji wina – winorośl pełniła również funkcję ozdobną, a jej owoce wzbogacały dietę mieszkańców. Rozwój winiarstwa na Śląsku rozpoczął się dowodnie pod koniec XII i na początku XIII wieku, przeżywając apogeum w XIII i XIV wieku, podobnie jak w innych dzielnicach dzisiejszej Polski i we wschodnich Niemczech. Był to okres intensywnej kolonizacji, zakładania nowych wsi i miast, adaptacji terenów pod osadnictwo oraz rozwoju sieci parafialnej, klasztorów i szpitali. Chrystianizacja była jednym z istotnych czynników sprzyjających rozpowszechnieniu wina, zarówno jako napoju liturgicznego, jak i prestiżowego trunku, uznawanego za mający właściwości prozdrowotne. Wraz z modą na wino wśród elit zmieniała się kultura stołu, a rosnący popyt napędzał podaż.

Czy warto zatem wracać do tradycji?

Oczywiście, warto wracać do tradycji – i to nie tylko z perspektywy winiarzy, ale także nas, turystów i miłośników historii. Dolny Śląsk ma ogromny potencjał enoturystyczny, a połączenie wędrówek po regionie z odwiedzaniem winnic, zwłaszcza tych nawiązujących do dawnych tradycji, pozwala lepiej zrozumieć kulturowe dziedzictwo tego miejsca. Świadomość historycznych korzeni tych winnic dodaje głębi całemu doświadczeniu. To nie tylko okazja do degustacji lokalnych win i winogron, dobrej kuchni, ale także możliwość poznania historii regionu przez pryzmat jego kulinarnych i gospodarczych tradycji. Winiarstwo to przecież nie tylko uprawa winorośli – to część większej opowieści o ludziach, którzy przez wieki kształtowali krajobraz Dolnego Śląska.

Aktywnie

Dla zdrowia

Dziedzictwo

Na łonie natury

Aktualności